Gang van zaken 1940-48 rond de 20.000 zoekgeraakte scheepsjournalen

Tegen het einde van de tweede wereldoorlog, in de periode tussen December 1944 en Januari 1945, is vrijwel het gehele KNMI bestand aan maritiem meteorologische en oceanografische scheepswaarnemingen door de Duitse bezetters weggevoerd. Niet alleen alle ponskaarten en ponsmachines maar ook het gehele bestand originele scheepsjournalen uit de periode 1854 – 1938 is toen weggevoerd naar Greifswald, gelegen aan de Oostzeekust bij het eiland Rügen. Hoewel de ponskaarten en enige ponsmachines na de Duitse capitulatie in 1945 in Duitsland teruggevonden en geretourneerd zijn, is van de ca. 20.000 weggevoerde journalen slechts een fractie, totaal 138 sterk gehavende bladzijden, geretourneerd.

Onmiddellijk na de Duitse overgave heeft men met alle mogelijke middelen getracht het waardevolle KNMI bezit weer terug te krijgen. Dit is maar ten dele gelukt. De journalen zijn in de toenmalige Russische zone achter gebleven en sindsdien onvindbaar.

Door het wegvallen van de oorspronkelijke journalen wordt de interpretatie van de verschillende meteorologische parameters in het huidige maritieme KNMI databestand aanzienlijk bemoeilijkt. Niet alle informatie uit de journalen is op de ponskaarten overgebracht. Zo is het bijvoorbeeld niet mogelijk om van een ponskaart af te lezen om welk schip het gaat, welk type barometer is gebruikt, of het een zeilschip of een stoomschip/motorschip betreft, etc. Dergelijke metadata is van groot belang bij het aanbrengen van correcties. Onzekerheid over het type barometer kan bijvoorbeeld een fout van ruim 2.5 mbar op de evenaar geven door toepassing van een gravitatie correctie op een aneroïde barometer.

Onlangs bleek dat onzekerheid over de toegepaste luchtdruk correcties op de Nederlandse maritieme data een probleem gaf in de internationale database COADS (Comprehensive Ocean Atmosphere Data Set). Oplossing van dit probleem kan ruim 6 miljoen waarnemingen aan deze database toevoegen. De benodigde metadata zijn echter alleen in de oorspronkelijke journalen te vinden. Recentelijk is daarom een nieuwe zoektocht naar de vermiste journalen gestart. De resultaten van deze zoektocht zullen in een afzonderlijk rapport gepubliceerd worden. Omdat de informatie van de eerste zoektocht, direct na de tweede wereldoorlog, veelal vergeten is zal in dit rapport een reconstructie worden gegeven van de wegen die destijds bewandeld zijn en welke conclusies hieruit getrokken zijn. Voor de volledigheid zal tevens een chronologisch overzicht gegeven worden van de weggevoerde goederen en instrumenten tijdens de oorlogsjaren en onder wiens verantwoordelijkheid dit gebeurde. Aan de hand van K.N.M.I correspondentie voorkomende in ‘Het Utrechts Archief’, artikelen in het zeevaartkundig tijdschrift ‘De Zee’ en op het K.N.M.I verspreidt liggend archief materiaal zal een zo gedetailleerd mogelijk beeld geschetst worden van de opsporing en teruggave van het weggevoerde materiaal. Een onmisbare bijdrage bij deze reconstructie was de toevallige vondst van een op het KNMI aanwezig dossier ‘Bureau Maritieme zaken’ bestaande uit 85 stukken (brieven en afschriften) die allen betrekking hebben op deze kwestie.