Dit kunnen we bestempelen als opmerkelijk nieuws. Tot voor kort werd er namelijk – ook door het IPCC (2007) – nog van uitgegaan dat de hele wereld opwarmde, behalve een groot deel van Antarctica. Er moeten echter wel een paar kanttekeningen bij worden geplaatst. Het aantal weerstations op Antarctica is minimaal en vrijwel alle meetpunten staan langs de kust. De onderzoekers hebben de leemte opgevuld met satellietmetingen en statistische technieken toegepast. Ze komen uit op een opwarming van zo'n tiende graad per tien jaar, ongeveer de helft van de wereldwijde trend van de afgelopen decennia.
De kleinere temperatuurtrend van het Antarctisch continent ten opzichte van het wereldgemiddelde komt mogelijk doordat de belangrijke klimaatterugkoppelingen met betrekking tot zeeijsveranderingen zich aan de rand van Antarctica afspelen. En niet op het continent zelf. De nieuwe onderzoeksresultaten kunnen gevolgen hebben voor de inschattingen van de zeespiegelstijging. Maar ze zijn nog te pril om definitieve conclusies te trekken voor wat betreft het eventuele afsmelten van Antarctica.
Bewaren? Nou, gewoon ingraven,' antwoordde de expeditieleider laconiek op mijn inderdaad tamelijk onnozele vraag hoe we het vlees moesten bewaren tijdens ons verblijf op de Antarctische basis. Want, zo legde hij uit, de temperatuur op één meter diepte in de sneeuw ligt altijd rond -20 graden, de temperatuur van een doorsnee vriezer. En inderdaad, tijdens de expeditie was het de gewoonste zaak van de wereld om, gewapend met een oversized sneeuwschep, elke dag vlees te gaan scheppen in onze kuil annex vriezer. Dit goede Antarctische gebruik lijkt nu op de tocht te staan.
In een recent artikel van Steig et al. in het tijdschrift Nature wordt voor het eerst melding gemaakt van een significante opwarming van geheel Antarctica. Dit in tegenstelling tot eerdere studies waarin de opwarming beperkt leek te zijn tot West Antarctica. De opwarming lijkt gelijke tred te houden met de gebieden rond Antarctica en houdt waarschijnlijk verband met het broeikaseffect. Met een alsmaar opwarmende aarde in het vooruitzicht lijkt het slechts een kwestie van tijd voordat de natuurlijk vriezer verleden tijd zal zijn. Moeten zuidpoolreizigers voortaan zelf hun vriezertje meenemen naar Antarctica?
Wat weten we eigenlijk van Antarctica? Het is er koud (vooral 's winters), winderig (idem) en donker (idem). Er ligt een ijskap van wel 4 kilometer dik en hoog, goed voor 65 meter zeespiegelstijging als het allemaal wegsmelt. Verder is centraal Antarctica droger dan de Sahara, daalt het kwik 's winters tot -90 graden, en bestaat de bevolking (vooral 's zomers) uit min of meer wereldvreemde onderzoekers, enkele duizenden in getal. Antarctica is dus vooral erg leeg en verlaten, zoals treffend verwoord in de roman 'Poolreizen'.
Door de immense leegheid van Antarctica mag het een wonder heten dat wetenschappers überhaupt iets zinnigs kunnen zeggen over de temperatuur van geheel Antarctica. Immers, slechts enkele tientallen weerstations, vrijwel allemaal aan de kust, over een gebied groter dan de Verenigde Staten, lijkt een tikje weinig. Het genoemde artikel maakt gebruik van satellietgegevens en slimme statistische technieken om de leemtes op te vullen.
Over leemtes gesproken. Tijdens een lezing kreeg ik eens de volgende vraag: 'Wat nu als Antarctica wegsmelt, zal dan de aarde kantelen?' De bedenker van deze vraag was een zeer ernstig kijkende hoogbejaarde meneer. Hij had het verschijnsel naar eigen zeggen 'bestudeerd' en verwachtte van mij kennelijk een bevestigend antwoord. Of eiste eiste dit zelfs.
Even was ik gedachten- en sprakeloos, en de plotselinge leemte in mijn hoofd kwam, zo scheen het mij toe, vrij aardig overeen met de leemte in de grijsaard z'n kennis van zaken. Om tijd te winnen prevelde ik enkele algemeenheden zoals hierboven vermeld. Ondertussen stelde ik me voor hoe dat eigenlijk in zijn werk zou kunnen gaan, het kantelen van de aarde dus. Geheel onbewust zocht mijn rechterarm alvast steun op een nabijstaande stoel.
Van mijn uiteindelijk antwoord is vooral vermeldenswaardig dat ik vriendelijk wist te blijven zonder de gewenste bevestiging te verlenen. Voor deze curieuze kanteltheorie lijkt de nu gevonden opwarming van Antarctica een slecht voorteken. Immers, warmere lucht kan meer vocht bevatten zodat op Antarctica meer sneeuw gaat vallen en de ijskap aangroeit. Of toch niet?
De opwarmende zeeën rond Antarctica versnellen het afsmelten en afbreken van ijsplaten, waardoor het landijs sneller naar de rand stroomt en de ijskap dunner wordt. De grote onzekerheden in de elkaar tegenwerkende effecten maken een schatting van de groei of afname van de Antarctische ijskap, en daarmee van de bijdrage aan zeeniveau-veranderingen, tamelijk precair. Heerlijk, de nimmer eindigende onzekerheden die de wetenschap ons voorschotelt!
Uiterst voorzichtig, na eerdere glij- en valpartijen, schuifel ik over de spiegelgladde ijsvlakte, op zoek naar een klein ingeboord paaltje dat de meetplek aangeeft. De wind is totaal gaan liggen. De stilte wordt alleen verstoord door mijn ademhaling en het gekraak van mijn goretex jas. Al schuifelend hoor ik heel geleidelijk iets anders, iets lieflijks. En hoewel ik dit geluid hier niet verwacht, herken ik het meteen: het sijpelen van stromend water.
Even later ontdek ik een klein stroompje, speels meanderend over de flauw hellende ijsvlakte, wat normaal een keihard (auw!) bevroren oppervlak is. Ik volg het miniatuurbeekje; even verderop mondt het uit in een klein meertje, met, ja hoor, precies in het midden ervan het kleine paaltje van onze meetplek. Enkele gelouterde expeditieleden aan wie ik dit later vertel, trekken een ongelovige blik waarbij die van de oude grijsaard van de lezing totaal niets voorstelde. Nog nooit eerder is er zo zuidelijk op deze hoogvlakte van Antarctica afsmelting waargenomen, aldus één van hen. Juist. Anekdotisch 'bewijs' van opwarming en afsmelting van Antarctica, of gewoon toevallig een warme zomer?
Hoe dan ook, gemiddeld over het continent bedraagt de waargenomen opwarming slechts 0,1 graden per decade. Als we onze vriezerkuil weer in gedachten nemen, zal het, mocht deze trend doorzetten, minstens nog tweehondered jaar duren voordat deze ontdooit, en trouwens nog veel langer, duizenden jaren, voordat Antarctica helemaal weggesmolten is. Kortom, toekomstige poolreizigers hoeven zich voorlopig geen al te grote zorgen te maken.
Een veel groter 'gevaar', zelf door schade en schande ondervonden, is het onderstuiven tijdens een sneeuwstorm, waardoor we onze vriezer een poosje kwijt waren en pas na flink zoeken en graven weer terugvonden...
Kortom, het leven van poolreizigers gaat niet over rozen.
Door Richard Bintanja, KNMI, 3 februari 2009
