Kouderecords in Europa: laagste oktobertemperatuur toch geëvenaard

De nacht van 23 op 24 oktober was net zo koud als de koudste oktobernacht ooit. Dat blijkt na validatie van de gegevens door het KNMI. De vliegbasis Twenthe had op 24 oktober een minimumtemperatuur van -8,5 graden en niet -8,4 zoals eerder door het KNMI op basis van voorlopige gegevens was gemeld. Daarmee is het minimum van 24 oktober jl. een evenaring van landelijk record op 28 oktober 1931 dat op naam staat van het inmiddels opgeheven weerstation Winterswijk. Nog nooit werd het zò vroeg in het najaar in ons land zo koud. De 24e oktober was ook als geheel een uitzonderlijk koude dag met zelfs een etmaalgemiddelde onder nul. De Bilt noteerde gemiddeld over 24 uur -0,2 graden. Alleen op 26 oktober 1905 (-0,8 graden) en 27 oktober 1950 (-0,4 graden) lag het etmaalgemiddelde hier in oktober ook onder nul.

Maandagochtend 27 oktober en dinsdagochtend 28 oktober vroor het opnieuw op een aantal plaatsen matig met minima van respectievelijk -5,6 graden in Heino en Soesterberg en -5,0 in Herwijnen op dinsdagochtend. Op sommige plaatsen heeft deze maand drie dagen met matige vorst (-5 graden of lager) opgeleverd. In De Bilt staan twee nachten van deze maand in de top tien van de laagste minima sinds 1901. De maand oktober is volgens voorlopige cijfers van de klimatologische afdeling van het KNMI zo'n 2 graden kouder dan het gemiddelde. Ook de sneeuw was bijzonder: op een aantal plaatsen bleef de sneeuw liggen. Op de Veluwe heeft korte tijd 2 tot 5 centimeter gelegen. Zo'n uitgebreide sneeuwsituatie was in oktober sinds 1975 niet meer voorgekomen. Toen viel de sneeuw al op 13 oktober, de vroegste sneeuwval in het najaar ooit. vrijwel heel het land werd 's ochtends verrast door enkele centimeters sneeuw en midden op de dag wezen de thermometers 2 à 3 graden aan. Ook op 18 oktober 1973 viel er sneeuw. (meer informatie: sneeuwdek na uitzonderlijk koude oktobernacht èn laagste minima in oktober).

Europa diep in de winter
Ook in andere Europese landen was het de laatste dagen al volop winter met plaatselijk veel sneeuw en vorst. Hangshult in het zuiden van Zweden noteerde op 24 oktober -17,2 graden, een record voor het zuiden van Zweden. Helsinki meldde op 27 oktober met -11,7 graad een nieuw alltime oktoberrecord. Ook in Frankrijk zijn temperaturen gemeten die in de buurt liggen van de records. Bordeaux noteerde op 25 oktober -1,9 graden. Het record over de laatste dertig jaar was hier -1,7 graden, maar eerder in de twintigste eeuw kwam het hier in oktober ooit tot -5,3 graden. Bergerac haalde die waarde nu bijna met op 25 oktober -5,2 graden. Aurillac meldde op 26 oktober een minimum van -5,4, Grenoble -4,9 graden. In Duitsland noteerde Fassberg op de Lüneburger Heide -10,6 graden waarmee het vorige record (-8,5 graden) ruimschoots werd onderschreven.

Kou in oktober
Oktober wordt ook wel de aarzelmaand genoemd, alsof de maand aarzelt tussen twee seizoenen. Vaak kent de maand inderdaad twee gezichten en vooral in de tweede helft van de maand kan het al flink vriezen. Niet zelden komt het dan al in een aantal nachten op rij tot vorst en soms valt er al sneeuw. Sneeuw is in deze maand echter zeldzaam (in De Bilt kwam het sinds 1901 voor zover is na te gaan op zeker tien dagen tot uitgebreide sneeuwval en op meer dagen vielen sneeuwbuien), maar gemiddeld telt oktober wel 1 tot 3 vorstdagen. Behalve aan zee waar het relatief warme zeewater de vorst tegengaat. Soms vriest het in oktober landinwaarts al op 10 dagen. In 1912 sloeg de winter al in de eerste helft van de maand toe. Tussen 4 en 13 oktober 1912 kwam het in De Bilt al op 8 dagen tot lichte vorst. Winterswijk noteerde op 7 oktober 1912 met -5,7 graden al matige vorst.
De meest opmerkelijke oktoberkou beleefde ons land in de jaren 1919, 1920 en 1922. Oktober 1905 en 1922 zijn met in De Bilt 6,5 graden veruit de koudste zaaimaanden, zoals de maand ook wel wordt genoemd, van de eeuw. Normaal (gemiddeld over 1971-2000) is een gemiddelde van 10,3 graden. Tussen 22 en 29 oktober 1922 daalde de temperatuur iedere nacht onder nul en De Bilt had al twee opeenvolgden nachten met matige vorst. Op 30 oktober dat jaar viel de eerste sneeuw en kwam de temperatuur in De Bilt niet hoger dan 1,7 graden.

Oktober 1920 heeft een nog langere reeks vorstdagen op naam staan. Op 19 oktober begon het te vriezen en tot en met 11 november kwam het kwik iedere nacht, met uitzondering van 29 oktober, onder nul. Oktober 1919 telde ook 10 dagen met vorst. De koudste oktobernacht beleefde ons land echter in 1931 toen het kwik op 28 oktober in Winterswijk tot -8,5 graden zakte. Ook De Bilt had toen met -7,8 graad zijn oktoberrecord. Begin 1998 beleefden we het koudste weekeinde dat we ooit begin oktober hebben meegemaakt. Op 3 oktober 1998 kwam de temperatuur in De Bilt niet hoger dan 6,1 graad, een nieuw record voor de eerste tien dagen van oktober. De 4e oktober was nauwelijks minder koud met een maximumtemperatuur van 8,9 graad.

Veel vorst in oktober is volgens een aantal volkswijsheden een voorbode van een milde winter. Het is inderdaad een aantal keren voorgekomen dat een winter die al vroeg van zich laat spreken in de kiem wordt gesmoord, maar er zijn ook uitzonderingen.

Jaren met sneeuw van betekenis in oktober*

1905
1908
1919
1921
1922
1931
1941
1973
1975
2003
*voor zover is na te gaan; statistische gegevens van sneeuw zijn nauwelijks bekend

Bron: Baltus Zwart. De weersverwachting voor vandaag en morgen. Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen, 1985.

Met dank aan weerman Jan Visser