Waar blijft de Elfstedentocht?

Het is vrijdag 8 februari 2019 8070 dagen geleden dat de laatste Elfstedentocht werd verreden. Daarmee wordt het oude record, de langste periode zonder tocht tussen 1963 en 1985, geëvenaard. Is het pure pech dat we al zolang op de zestiende Elfstedentocht moeten wachten?

8070 dagen

Reinier Paping mocht zich 8070 dagen de laatste winnaar van de Elfstedentocht noemen, daarna nam Evert van Benthem die titel over. Ook tijdens die lange Elfstedentochtloze periode tussen 1963 en 1985 (figuur 1) werd met weemoed en groot verlangen over de tocht gesproken. Destijds al werd de opwarming van het klimaat soms genoemd als boosdoener.

Nu, ruim dertig jaar verder, is de opwarming sterker dan destijds, en staat klimaatverandering prominenter op de agenda. Deze week zijn wederom 8070 dagen, ruim 22 jaar, gepasseerd sinds Henk Angenent won op 4 januari 1997. Er komt dus een nieuw record aan, dat vermoedelijk maar weinig Nederlanders blij stemt.

Minder zeer koude periodes

Het meteorologisch basisrecept voor een Elfstedentocht is natuurlijk een lange periode met temperaturen ruim onder het vriespunt. Daarbij moet er liefst geen sneeuw vallen, sneeuw heeft een isolerende werking en voorkomt aangroei van ijs - herinnert u zich 2012 nog? Toen de tocht er op het laatste moment toch niet kwam - en ook harde wind kan de ijsgroei beperken.

Het nauwkeurig modelleren van ijsdiktes langs de gehele Elfstedenroute is niet mogelijk, daarvoor is de invloed van de lokale omstandigheden te groot. Voor onze klimaatanalyse kijken we daarom naar een oude vuistregel voor gunstig Elfstedenweer: de gemiddelde temperatuur over vijftien dagen moet onder -4.2 °C liggen (figuur 2). Deze maat van temperatuur loopt langzaam op, de kans op voldoende ijsdikte voor een Elfstedentocht neemt dus af.

Dit effect van klimaatverandering wordt enigszins teniet gedaan door de verbeterde organisatie in Friesland en de betere kwaliteit van het weerbericht. Waar men vroeger wachtte op voldoende ijsdikte en dan nog 3 dagen nodig had ter organisatie, vertrouwt men nu op de weersverwachting en kan de tocht in 2 dagen georganiseerd worden. Aan de andere kant wordt het effect van klimaatverandering versterkt omdat de vereiste ijsdikte in de loop der tijd is opgelopen door het toenemende aantal schaatsers.

Meteorologische pech

Behalve dat de temperatuur in koude periodes oploopt, laat figuur 2 ook zien dat er flink wat variabiliteit is van jaar op jaar. Uitgaande van een berekende kans op Elfstedenweer, gebaseerd op de vuistregel, stellen we vast dat de huidige Elfstedentochtloze periode vermoedelijk een gevalletje meteorologische pech is. De kans op een periode van 22 jaar zonder Elfstedenweer is slechts zeven procent (figuur 3, meteorologische pech van 93 procent). Bedenk daarbij dat volgens de vuistregel de tocht in 2012 wel door had kunnen gaan, maar sneeuwval op precies het verkeerde moment toen roet in het eten gooide. Sinds 2012 gemeten is de meteorologische pech slechts 52 procent.

Voor nu, zit er niets anders op dan langer wachten en hopen op die tocht: de zestiende Elfstedentocht.

KNMI-klimaatbericht door Karin van der Wiel en Frank Selten