Kouderecord op grote hoogte boven De Bilt

In de ozonlaag op 21,5 kilometer hoogte is op 19 februari in De Bilt -87,2 graden gemeten, een nieuw kouderecord. Het KNMI begon ruim een halve eeuw geleden met metingen in de bovenlucht door middel van radiosondes.

De extreme kou in de bovenlucht duurde een aantal dagen. Daarbij zijn temperaturen gemeten van -81,1 graden (17 febr), -85,8 graden (18 febr), -87,2 graden (19 febr), -85,0 graden (20 febr) en -85,1 graden (21 februari). Ook eerder deze winter, onder andere rond 22 januari, zijn op een hoogte van 25 tot 30 kilometer boven West-Europa extreem lage temperaturen gemeten van meer dan 80 graden onder nul. Bij Noorwegen is met radiosondes zelfs -91 graden gemeten.    

Kou afkomstig van de noordpool
De extreme kou op grote hoogte hangt samen met de polaire vortex, die zich dit jaar bijzonder sterk heeft ontwikkeld. De polaire vortex is een gebied met zeer lage temperaturen in de buurt van de noordpool met sterke winden daaromheen. De kern van deze vortex komt soms ook in de buurt van ons land, wat ook bij ons op grote hoogte leidt tot extreem lage temperaturen. De laatste jaren daalt de temperatuur in de stratosfeer en wetenschappers, die onderzoek doen naar het broeikaseffect, verwachten op grote hoogte een verdere temperatuurdaling. De metingen die het KNMI op grote hoogte verricht zijn afkomstig van ozonsondes, weerballonnen die vanuit De Bilt worden opgelaten (zie registratie en statistieken onder dit artikel).

Twee soorten wolken in de stratosfeer
Ook op grote hoogte in de stratosfeer kan bewolking voorkomen, zogenoemde polaire stratosfeerwolken (PSC) en de kleurrijke parelmoerwolken. Beide wolkensoorten bestaan uit ijskristallen. Bij parelmoerwolken worden de ijskristallen snel gevormd nadat de lucht over een bergrug gestroomd is. De ijskristallen in parelmoerwolken zijn zeer klein en leveren in het zonlicht de fraaiste kleuren op. Dit soort wolken is in Nederland maar heel zelden te zien. In 1996 zijn ze hier het laatst gefotografeerd en uit 2006 dateren alleen enkele meldingen. Polaire stratosfeerwolken zijn zeer grote ijle wolken die zich kunnen vormen boven de poolstreken. Ook in Nederland komen ze regelmatig voor als de lucht op 20-22 kilometer hoogte zeer koud is. Ze zijn echter moeilijk te herkennen omdat ze zo ijl zijn, en omdat ze zelf geen opvallende kleur hebben.

Opvallend rode schemering
De extreme kou in de bovenlucht leidde op 17, 18 en 19 februari tot bijzonder fraaie oranje en rode kleuren bij de schemering. Dat leverde het KNMI veel vragen en tal van foto's op. Volgens waarnemer en weerfotograaf  Peter Paul Hattinga Verschure, specialist op het gebied van dergelijke lichtverschijnselen aan de hemel, was de bovenrand van de sterk rood lichtende schemering scherp begrensd. Het verschijnsel bleef tot ruim na zonsondergang zichtbaar (zelfs toen de zon al 13 graden onder de horizon stond) waarbij cirrusbewolking en vliegtuigstrepen die op een lager niveau voorkomen donker afstaken.

Door de grote hoogte (20-22 kilometer) worden polaire stratosfeerwolken in de avondschemering veel langer verlicht door de zon dan de "normale" wolken die lager voorkomen. De opvallende kleuren hingen waarschijnlijk samen met het lange pad dat het licht door de atmosfeer moest afleggen, zo lang na zonsondergang, in combinatie met bijzonder veel stofdeeltjes (aerosolen) in de onderste 10 kilometer van de atmosfeer.

Radiosondes leggen grote afstanden af  
De weerballonnen en radiosondes die gebruikt worden voor metingen in de bovenlucht registreren ook de  wind. Uit de metingen in januari blijkt dat de ballon met meer dan 100 meter per seconde (360 km/uur) naar het oosten trok. Op grote hoogte knapt de weerballon en komt de meetapparatuur aan een parachute naar beneden. Waarschijnlijk is de sonde uit De Bilt toen ergens voorbij Hannover geland.