1000 jaar Kerstweer in de Lage Landen: deel I - tot 1600

We zijn de geschiedenisboeken ingedoken op zoek naar bijzonder weer tijdens de kerstdagen in de Lage Landen tussen de jaren 800 en 1800. We hebben zes dikke boeken ‘Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen’ van Jan Buisman doorgebladerd - ongeveer 5000 pagina’s - zodat u dat niet hoeft te doen. Het resultaat is een lekker lang klimaatbericht voor Eerste Kerstdag. Deel 2 verschijnt Tweede Kerstdag.

Vroegste meldingen

De vroegste melding die we tegenkomen over kerstweer betreft een stormvloed die op Tweede Kerstdag 838 vrijwel alle Nederlandse kustgebieden treft. Er worden 2437 slachtoffers geteld, wat meteen verklaart waarom deze vroege ramp de geschiedenisboeken haalt.

Opmerkelijk was ook een gedicht over Hertog Godfried uit 1116 over het bijzonder milde najaar en de strofe dat er met Kerst in Leuven verse bonen en aardbeien werden gegeten.

Eerste echte detailbeschrijving

Maar de eerste echte detailbeschrijving van het kerstweer stamt pas uit 1498, en is meteen een heel bijzondere. Na stormachtig weer met “ijzige winden” volgt er namelijk zware ijzel. Dat leidt tot veel slachtoffers en schade. De ijzel valt in de kerstnacht, zodat mensen na de nachtmis nog maar met moeite hun huizen kunnen bereiken.

In 1537 zijn de herfst en winter dan weer zo zacht dat kroniekschrijvers melden dat er rond Kerst planten bloeien, zoals viooltjes, rozen, fruitbomen, en aardbeiplanten met zelfs enkele rijpe aardbeien, net als is 1116.

Gedurende de periode 1540-1550 zijn er meldingen van “slechte lucht” rond Kerst, door rook van branden als gevolg van koud en droog winterweer.

Een Siberische koudegolf rond Kerst 1564 wordt door een kroniekschrijver nogal plastisch omschreven als een waarbij “het snot in de neusgaten bevroor”, en er zijn meldingen van bevroren ledematen, oren, en geslachtsorganen (!).

In 1593 leidt een zware storm met Kerst tot een scheepsramp in het Marsdiep en de Vlie. Daar ligt een vloot van pakweg 150 schepen, waarvan er een aantal losslaan door de storm en waardoor zeker “vierenveertich” schepen zinken en “ontrent 1050 Schippers ende Bootsghesellen” verdrinken. Van de overblijvende schepen doorstaan er weinig de storm zonder schade.

Samenvattend: deel I - tot 1600

Meldingen van bijzonder kerstweer zijn tot eind 16e eeuw beperkt, hoewel de boekdrukkunst al eind 15e eeuw beschikbaar komt. Wat er opgetekend wordt betreft vooral wateroverlast, wat niet verbazingwekkend is: overstromingen en stormvloeden zijn altijd zeer bepalend geweest voor hoe Nederland eruit zag. Bovendien hadden ze een enorme impact op het dagelijks leven. Pas in de 17e eeuw kwam, ook dankzij de opkomst van wetenschap en de ontwikkeling van betrouwbare meetmethodes en meetinstrumenten, veel meer informatie over weer en klimaat in de Lage Landen beschikbaar. Maar daarover morgen meer.

KNMI-klimaatbericht door Jos de Laat