Ja, dat kan gebeuren als de aarde verder opwarmt. Maar wanneer is nog erg onzeker. Volgens Deens onderzoek dat vorig jaar verscheen zal dit mogelijk eerder gebeuren dan gedacht, nog voor het eind van deze eeuw. Nieuw onderzoek van Universiteit Utrecht bevestigt deze conclusie. Een plotselinge verzwakking van de Golfstroom is een voorbeeld van een kantelpunt: een snelle, praktisch onomkeerbare verandering die optreedt als een bepaalde kritieke grens wordt overschreden. Als de Golfstroom sterk verzwakt, wordt het klimaat in Europa in korte tijd flink kouder en droger.
Om te begrijpen wat er aan de hand is, moet je 5 dingen weten:
De temperatuur in Noordwest-Europa is hoger dan in het noorden van Canada, ondanks het feit dat deze gebieden op dezelfde breedtegraad liggen. Dit komt mede door de Warme Golfstroom, die warm water van de Golf van Mexico naar onze regio en zelfs tot voorbij de Noordkaap brengt. De stroming is deel van een wereldwijde ‘transportband’ van oceaanwater (afbeelding 1, linkerplaatje), die wordt gedreven door zout- en temperatuurverschillen. De Golfstroom wordt daarnaast ook door de wind aangedreven.
Het water in de Warme Golfstroom koelt af terwijl het zich naar de Noord-Atlantische Oceaan verplaatst en bevriest in de winter gedeeltelijk tot zee-ijs. Omdat zout niet mee bevriest, wordt het omringende zeewater zouter. Zout, koud water is zwaarder dan zoet, warm water. Ten zuidwesten van Groenland en ten noorden van IJsland zinkt het water 2 tot 3 kilometer naar beneden en stroomt hierna weer terug naar het zuiden. Zo stroomt aan het oppervlak relatief licht, warm water noordwaarts en stroomt zwaarder, koud water op diepte naar het zuiden. Deze stroming heet de Atlantische Meridionale Overturning Circulatie (AMOC) en bepaalt mede de sterkte van de Golfstroom. Als de AMOC verzwakt, verzwakt daardoor ook de Golfstroom (afbeelding 1, rechterplaatje).
Door het smelten van steeds meer ijs op Groenland en door een toename van de neerslag wordt het water rond Groenland steeds zoeter en daarmee lichter. Het gevolg is dat minder water afzinkt en de AMOC verzwakt. Klimaatwetenschappers vermoedden al in de jaren 80 dat dit een mogelijk gevolg zou zijn van de wereldwijde opwarming. Er is sindsdien een enorme inspanning geleverd om de sterkte van de AMOC te meten. Een combinatie van alle beschikbare gegevens laat zien dat de AMOC sinds het midden van de vorige eeuw met zo’n 15 procent vertraagd is. Ook laten waarnemingen zien dat de zeewatertemperatuur afneemt in het gebied waar het water naar beneden zinkt ten zuidoosten van Groenland, precies zoals voorspeld bij een afzwakking van de AMOC. Indirecte metingen aan bijvoorbeeld sediment en ijsboorkernen wijzen uit dat de AMOC in de afgelopen duizend jaar niet zo zwak is geweest als nu. Deze afzwakking zet door naarmate de aarde verder opwarmt.
Je weet eigenlijk pas zeker dat een kantelpunt bereikt is als het voorbij is, maar dan is het natuurlijk te laat. Daarom zijn wetenschappers druk op zoek naar signalen die aangeven dat we een kantelpunt naderen. Twee recente studies naar dergelijke signalen concluderen dat de AMOC inderdaad een kantelpunt nadert. Voorbij dit kantelpunt is een plotselinge snelle verzwakking van de AMOC mogelijk, met alle gevolgen van dien (zie punt 5).
Vaak zijn de gevonden signalen gebaseerd op statistiek, zoals een Deense studie van afgelopen zomer. Zij concludeerden dat de AMOC waarschijnlijk deze eeuw zal kantelen. Onderzoekers van de Universiteit Utrecht kozen een andere benadering in hun veelbesproken artikel: zij gebruikten een klimaatmodel om de signalen te verkennen die optreden als de AMOC dicht bij het kantelpunt komt. Een van die signalen is de hoeveelheid zout die de Noord-Atlantische oceaan binnenstroomt vanuit de zuidelijke oceanen. Op basis van waarnemingen hiervan concluderen ze dat de AMOC op weg is richting het kantelpunt. Wanneer het kantelpunt bereikt zal worden, is nog onduidelijk. Het is niet uit te sluiten dat dit al voor 2100 het geval zal zijn.
Volgens het laatste IPCC rapport zal de AMOC deze eeuw verder verzwakken, maar een abrupte ineenstorting (dat wil zeggen, een kantelpunt) wordt in dat rapport niet voor 2100 verwacht. Deze conclusies zijn gebaseerd op eerdere studies met klimaatmodellen die volgens Utrechtse studie de stabiliteit van de AMOC niet goed simuleren. Volgens de nieuwe onderzoeksresultaten is het heel goed mogelijk dat het kantelpunt dichterbij is dan het IPCC verwacht.
Dat de AMOC kan kantelen weten we uit het aardse verleden. Het is dus niet slechts een theoretisch concept.
Zo kwam er aan het einde van de laatste ijstijd zo'n 12.000 jaar geleden in korte tijd een reusachtige hoeveelheid smeltwater in de Atlantische Oceaan terecht, afkomstig van de smeltende IJskap op Noord-Amerika. Dit zoete water was te licht om af te zinken naar de diepzee. De motor van de AMOC haperde en de AMOC kwam nagenoeg tot stilstand doordat het kantelpunt werd overschreden. Een tijdelijke afkoeling van het klimaat op het noordelijk halfrond was het gevolg. Dit is in het verleden herhaaldelijk gebeurd.
Het stilvallen van de AMOC heeft grote gevolgen voor het klimaat wereldwijd. Zo neemt de kans op overstromingen in Noord-Amerika toe door een snelle zeespiegelstijging en verschuiven regengebieden in de tropen door de verandering in zeewatertemperaturen. In de Sahel bijvoorbeeld valt er dan minder regen. In het algemeen leidt het stilvallen van de AMOC tot afkoeling van het Noordelijk halfrond, en opwarming van het zuidelijk halfrond.
Aangezien de Warme Golfstroom warmte van het Caribisch gebied naar Europa brengt, leidt het stilvallen van dit transport juist bij ons tot forse en snelle afkoeling (afbeelding 2). De mate van afkoeling hangt af van de begintoestand: beginnend vanuit een pre-industrieel klimaat, zoals van Westen en co-auteurs doen in hun studie, is de afkoeling heel sterk. Dat komt onder andere omdat de hoeveelheid zeeijs zich dan flink kan uitbreiden, en door de extra reflectie van zonlicht versterkt dat de afkoeling. De uiteindelijke afkoeling in Nederland zou zo'n 7 graden kunnen bedragen en er valt minder regen. Dat is te snel om tijdig afdoende maatregelen te treffen om met de gevolgen om te gaan, stellen de Utrechtse onderzoekers in hun artikel. In een warmer klimaat zoals nu zal de hoeveelheid zeeijs niet in dezelfde mate toenemen, en zal de afkoeling dan ook minder sterk zijn: ruwweg half zo veel als in afbeelding 2 weergegeven.
Vandaag is het de dag van de mensenrechten. Het recht op leven, gezondheid, eigendom en wonen sta...
10 december 2024 - KlimaatberichtKNMI klimaatgedicht 2024
05 december 2024 - KlimaatberichtDe nieuwe weersatelliet Meteosat 12 is vanaf vandaag operationeel. Deze satelliet is de eerste va...
04 december 2024 - NieuwsberichtEllen Verolme start 1 februari 2025 als directeur bij het Koninklijk Nederlands Meteorologisch In...
03 december 2024 - Nieuwsbericht